هیپنوتیزم شاخه ای از علم روانشناسی می باشد که به وسیله آن شخصی توسط شخص دیگری هیپنوتیزم می شود و میتواند بر رفتار و حرکات شخص مقابل کنترل داشته باشد. به طور کلی هیپنوتیزم باعث ناخودآگاه آدمی به مکالمه و القای تلقینات شخص مقابل می شود.
هیپنوتیزم چیست؟
هیپنوتیزم یا خوابگری فرآیندی علمی است که به کمک آن سطح هوشیاری و آگاهی انسان گستردهتر و عمیقتر میشود و توجه و تمرکز افزایش مییابد. در این حالت فردی که هیپنوتیزم شده است میتواند به بخش ناهوشیار (ناهشیار) دسترسی داشته باشد. بر پایهی این تعریف هیپنوتیزم یک سرگرمی یا عمل ماورای طبیعی یا جادو نیست. هیپنوتیزم تکنیکی برای تمرکز حواس، با بهرهگیری از روشهای علمی اثباتشده است و میتواند به انسان در دستیابی به ضمیر ناخودآگاهش کمک کند. هیپنوتیزم یکی از شیوههای کار روانشناس است و بر پایهی اصول روانشناسی انجام میشود. کسی که هیپنوتیزم را انجام میدهد باید دارای گواهینامهی علمی هیپنوتیزم باشد. انجام هیپنوتیزم بدون داشتن مهارت و گواهینامهی علمی، کاری غیرقانونی و غیراخلاقی است. هیپنوتیزم ویژهی انسان نیست بلکه حیوانات را نیز میتوان هیپنوتیزم کرد!
انواع هیپنوتیزم
هیپنوتیزم به دو گونهی خود هیپنوتیزم و دگر هیپنوتیزم بخشبندی میشود. همانگونه که از نام این دو شاخه پیداست خودهیپنوتیزم به دست خود فرد و دگر هیپنوتیزم به دست کسی دیگر انجام میشود. انجام هیپنوتیزم در هر دو گونه، نیازمند آگاهی و دانش است و اگر به درستی انجام نشود میتواند تاثیرات منفی روانی و عصبی به دنبال داشته باشد.
روش و مراحل هیپنوتیزم
این روش به روشهای گوناگونی انجام میشود و مراحل هر روش تفاوتهایی با هم دارند. برخی از تکنیکها با چشمان باز و برخی دیگر با چشمان بسته انجام میشوند.
به طور کلی هیپنوتیزم چند مرحله دارد:
1.پذیرش 2.تمرکز 3. تلقین 4.انجام فرآیند 5.بازگشت
1.پذیرش: نخستین گام برای انجام هیپنوتیزم این است که فرد بخواهد هیپنوتیزم شود چون هیپنوتیزم فرآیندی نیست که به زور انجام شود. اگر کسی نخواهد هیپنوتیزم شود یا با هیپنوتراپیست (هیپنوتیزم کننده) همکاری نکند هیپنوتیزم نخواهد شد. خوب است بدانید که برخی پذیرش هیپنوتیزم در انسانهای گوناگون به یک اندازه نیست و برخی از افراد هیپنوتیزم پذیر نیستند.
2.تمرکز: تمرکز کردن و آرامسازی ذهن بسیار مهم است اگر کسی که میخواهد هیپنوتیزم شود نتواند تمرکز کند فرآیند هیپنوتیزم با چالش روبهرو میشود و انجام هیپنوتیزم شکست خواهد خورد. برای آرامش و تمرکز از فرد خواسته میشود بدنش را در شرایط آرام و ریلکس قرار دهد. میتواند دراز بکشد یا بنشیند. تنفسش را عمیق و منظم کند. ماهیچههایش را شل و تمرکز کند. فکر خود را آرام کند و به خود تلقین کند که میخواهد بخوابد.
3.تلقین: تلقین را میتوان محرکی نامید که به انجام فرآیند هیپنوتیزم کمک میکند و فرد را در شرایط خواب عصبی قرار میدهد. تلقین و محرکها میتواند دیداری یا شنیداری باشند. یکی از نمونههای محرک دیداری برای تلقین، شمع است. از فرد خواسته شود به نور یک شمع نگاه کند. برای محرک شنیداری میتوان از گوش دادن به صدای تیک تاک ساعت یاد کرد.
هیپنوتیزور در فرآیند تلقین دادن، فرد را به آرامش فرا میخواند و در تلقینهایش فرد را به خوابیدن تشویق میکند. پس از تلقین از او میپرسد که آیا به خواب رفته است؟ یادآوری میکنم که این خواب یک خواب طبیعی نیست و با خوابیدن معمولی متفاوت است.
4.انجام فرآیند هیپنوتیزم: در این هنگام فرد هیپنوتیزم شده است و میتوان از او پرسشهایی کرد که در شرایط معمولی توان پاسخگویی به آنها را ندارد. همانگونه که گفتم هنگامی که کسی هیپنوتیزم میشود میتواند به سطوح عمیقتر هوشیاری و نیز ناخودآگاه ذهنش دسترسی داشته باشد. هیپنوتراپیستها در این هنگام به درمان کسی که هیپنوتیزم شده است میپردازند.
5.بازگشت: پس از انجام این روش باید کسی که هیپنوتیزم شده است را بار دیگر به کمک تلقینهای دیداری و شنیداری به شرایط طبیعی بازگرداند. و از حالت هیپنوتیزم یا خواب مصنوعی بیرون آورد.
تاریخچهی هیپنوتیزم
تقریبا از قرن ۱۸ میلادی، کارکرد این روش جایگاهی میان حقهبازی و معالجه داشته است. اما بهتازگی بهعنوان روش درمانی پیشنهادی برای بسیاری از بیماریها رونق گرفته است. حالا میخواهیم ماهیت هیپنوتیزم را بررسی کنیم و ببینیم آیا واقعا اثرگذار است یا نه. و اگر جواب مثبت است، فرایند آن چگونه است؟
ریشهی کلمه «هیپنوتیزم» از لغت یونانی هیپنوز (hypnos) بهمعنی «خواب» گرفته شده است. تحقیقات نشان میدهد برای اولین بار در قرن ۱۹ میلادی، مردی فرانسوی به نام اتین فلیکس (Étienne Félix) از این روش استفاده کرد. او به نقش تلقین بر ذهن و فرایند روانی و رفتاری خاصی که شخص بهخوابرفته تجربه میکند، علاقه داشت. منابع دیگر حاکی از آن است که نخستین بار جیمز برید (James Braid) پزشک جراح اسکاتلندی از این روش استفاده کرده است.
بااینحال، بسیار قبلتر و در قرن ۱۸ میلادی، فرانتس مسمر (Franz Mesmer) پزشک مشهور آلمانی مفهوم خواب هیپنوتیزمی را بیان کرد. مسمر ادعا داشت که میتواند وجود چیزی به نام «مغناطیس حیوانی» را ثابت کند. تعریف این نظریه نوعی جریان نامرئی بود که میان مردم، حیوانات، گیاهان و اشیا «در حرکت» است و با دستکاری آن میتوان بر رفتار مردم اثر گذاشت.
تمرینهای ساختگی مسمر شروع خوبی برای هیپنوتیزم بهحساب نمیآمد، اما علاقه به ظرفیتهای آن در زمینهی پزشکی هنوز ادامه دارد. در قرن بیستم و بیستویکم میلادی، مطالعات بیشتری روی هیپنوتیزم انجام شد. درنتیجه، متخصصان به درک بهتری از ماهیت و کارکرد آن برای بهدست آوردن مزایای سلامتی و فوایدش رسیدند.
ما از هیپنوتیزم چه میدانیم؟
در مطلب جدیدی که در مجلهی مقالات علوم اعصاب و رفتار زیستی منتشر شده، هیپنوتیزم را نوعی کنترل ضمیر خودآگاه تعریف کردهاند. در این فرایند «تصاویر ذهنی از فیزیولوژی، آگاهی و رفتار فرد پیشی میگیرد.»
همانطور که نویسندگان این مقالات توضیح دادهاند، هیپنوتیزم بر پایهی دو عنصر اصلی است: قیاس و تلقین. در هیپنوتیزم، «قیاس» اولین پیشنهادی است که در طول پروسه به سوژه داده میشود؛ هرچند جزئیات تشکیلدهندهی آن همچنان مورد بحث و بررسی است.
تلقینهای هیپنوتیزمی معمولا بهعنوان مفاهیم کلی بیان میشوند که در ظاهر موجب پاسخهای غیرمستقیم از شرکتکننده میشوند. برخی شرکتکنندگان تصور میکنند که هیچ کنترلی بر روی این موقعیت ندارند.
برخی مردم قابلیت تلقینپذیری بیشتری نسبت به دیگران دارند. طبق نتایج محققان، کسانی که در هیپنوتیزم از این قابلیت برخوردار هستند، احتمالا حالت فکری آزادتری دارند.
حالت تلقینپذیری در هیپنوتیزم یعنی بتوانیم: تغییراتِ تلقینشده در زمینهی فیزیولوژی، ادراکات، احساسات، افکار یا رفتار را تجربه کنیم.
روشهای تصویربرداری عصبی نشان میدهد که افرادی که از قابلیت تلقینپذیری بالایی برخوردار هستند، در قشر جلوی مخ و سینگولیت کورتکسشان سطح فعالیت بالاتری در مراحل مختلف این روش دارند.
این قسمتهای مغز شامل طیف عملکردهای پیچیدهای مثل حافظه و ادراک، پردازش احساسات و یادگیری وظایف میشود. با وجود این، مکانیزم خاص مغز (که در هیپنوتیزم در جریان قرار میگیرد) همچنان نامشخص است.
هیپنوتیزم و ادراک
بسیاری از مطالعات، این روش را بهطور خاص به فرایندهای ادراکی مرتبط میدانند و آن را بهعنوان «پدیدهای که شامل تمرکز دقیقِ پذیرنده میشود» شرح میدهند. برخی نشانهها دلالت بر نقش هیپنوتیزم در کنترل انتخابی تمرکز دارند.
رابطهی میان این روش و وضعیت حواسجمعی بر پایهی نتیجه تجربههای گذشته تقویت میشود. در این تجربهها، تلقین هیپنوتیزمی برای تغییر درک و آگاهی دربارهی مسائل مختلف بهکار گرفته میشده است.
برای مثال، از عمل تلقین برای تحریک ادراکپریشی (در این حالت فرد میتواند اشیا و اشکال را حس کند اما قادر به تشخیص هوشیارانهی آنها نیست) استفاده شده است. در آزمایشهای دیگر، نقش تلقین برای دستکاری فرایند بصری (نوعی توانایی مغز در تشخیص اشیا در فضا و بازشناسی حالتهای آن) تعریف میشود.
بیشتر این تأثیرات، هیپنوتیزم را به نمایشی جذاب تبدیل میکرده که وقتی بهعنوان یک حقهی جادویی استفاده میشده، موجب ترس و خنده میشده است. هرچند، عمل هیپنوتیزم گاه و بیگاه توجهات مختلفی را به خود جلب کرده، اما شاهکارهای «هیپنوتیزمکنندههای» آماتور باعث شکلگیری نتایج غمانگیزی شده است.
یکی از کسانی که در آخرین هیپنوتیزم خود، تجربهای مشکوک و نامعلوم داشته است، این اتفاق ناگوار و حس اضطراب پس از آن را اینگونه شرح داده است:
«من در حالت خلسه بودم. به من گفته شده بود که قادر به پیدا کردن اتاقم در هتل نیستم، چون تمام شماره اتاقها به عددهای چینی تغییر کرده است. من حدود ۲۰ دقیقه گم شده بودم و فقط در اطراف قدم میزدم و میتوانستم خطوط عجیب زبان چینی و همه محیط را ببینم.»
بازگشت به زندگی گذشته: فراموشی طولانی یا خاطرات تقلبی؟
نگرانی دیگر در مورد کاربرد هیپنوتیزم مربوط به بازگشت زندگی قبل (رگرسیون) از طریق این روش است. «درمانشناسی بازگشت» روشی است که ادعا میکند، قادر است خاطرات سرکوبشدهی شخص را که مربوط به سوءِاستفادهها و ضربههای روحی او در دوران کودکی است، کشف کند. برخیاوقات این روش در تحلیل هیپنوتیزمی استفاده میشود. این نوع تحلیل، گونهای از ادغام تکنیکهای هیپنوتیزم و تحلیل روانی است.
برخی مدعی هستند که این روش میتواند به بازگشت زندگی گذشته و خاطرات ماوراءالطبیعه زندگی قبلی نیز کمک کند.
تحقیقات موجود نشان میدهد که تلقین هیپنوتیزمی میتواند در ایجاد خاطرات دروغین مؤثر باشد و این اطمینان را حاصل کند که این احکام خیالی به قوت خود باقی خواهند ماند. چنین یافتههایی، بازخوردی منفی بر ادعای بازگشت از زندگی گذشته و در نتیجه خاطرات حاصل از این طریق داشته است.
بااینحال، تحقیقاتی نیز وجود دارند که مدعی هستند هیپنوتیزم میتواند باعث تقویت حافظه شود، اما سطح این پیشرفت بسته به انتظار هر فرد، متفاوت خواهد بود.
کاربرد هیپنوتیزم
در این روش قابلیت نهفتهای برای ایجاد تغییر در ادراک وجود دارد. این چیزی است که بهعنوان رویکرد درمانی مکمل، جایگاه تازهای پیدا کرده است.
درحال حاضر، در اروپا و آمریکا، هیپنوتیزمدرمانی برای کمک به بسیاری از موقعیتهای پزشکی و درمانی استفاده میشود. همچنین این روش درمانی، به افراد برای رهایی از عادت های منفی که تأثیر جدی بر سلامتشان داشته کمک میکند.
هیپنوتیزمدرمانی در موارد ذکرشده در پایین به کمک افراد آمده است:
سندروم روده تحریکپذیر (IBS)
مطالعات نشان میدهد که این روش میتواند برای مدتی کوتاه، در تسکین نشانههای سندروم روده تحریک پذیر مؤثر باشد. تأثیرات طولانیمدت این روش هنوز بهطور قطعی آزمایش نشده است.
بیخوابی و اختلالات خواب
این روش میتواند به کنترل بی خوابی، کنترل کابوس دیدن شبانه و عوامل ترس از خواب (که معمولا بر کودکان بین ۷ تا ۱۲ سال تأثیر میگذارد) کمک کند. همچنین اختلالات خواب غیرمعمولیتر، مثل راه رفتن در خواب نیز با این روش درمان میشود. تمدد اعصاب و کنترل تنفس نیز با کمک هیپنوتیزم امکانپذیر است.
میگرن
برخی مطالعات نشان میدهد که این روش میتواند در درمان میگرن ها و سردردهای عصبی مؤثر باشد. به دلیل اثرات جانبی پایین در این روش، این روش درمان جایگزین مطلوبی به حساب بیاید.
کنترل دردهای بالینی
این روش میتواند بر عوارض برخی جراحیها اثر تسکینبخش داشته باشد. مطالعات دربارهی اثربخشی این روش حاکی از آن است که احتمالا استفاده از این روش میتواند به زنان در کنترل درد زایمان کمک کند. هرچند مشاهدات متغیری در این زمینه وجود دارد.
ترک سیگار
تحقیقات دقیق «مرکز ملی پزشکی مکمل و جایگزین (NCCAM)» بر این ادعاست که هیپنوتیزمدرمانی، بهخصوص وقتی با روشهای درمانی دیگر ادغام شده باشد، میتواند به کسانی که قصد ترک سیگار را دارند، کمک زیادی کند. در این مورد نیز نتایج گوناگونی بهدست آمده است.
کاربردهای خانگی از روشهای هیپنوتیزم درمانی
بهطور چشمگیر و رو به افزایشی، «تلقین به نفس» و «تکنیکهای تلقین هیپنوتیزمی» بهعنوان نوعی روش «هک زندگی» (استفاده از روشهای سریع و میانبر برای حل مشکل و رسیدن به نتیجه دلخواه) قلمداد میشوند. بیشتر مواقع، متخصصانِ این روش و تبلیغات رسانهها، روشهای تلقین به نفس را نوعی میانبُر برای رسیدن به آرامش و افزایش اعتماد به نفس معرفی میکنند.
پیشنهاد محققان برای نتیجهگیری بیشتر از این روشهای ساده، داشتن درجه بالایی از تلقینپذیری است. آنها گاهی به مراجعهکنندگان توصیه میکنند تا این تکنیکها را بهعنوان مکمل درمانهای تخصصی در خانه تمرین کنند.
یکی از کاربردهای عجیب استفاده از روش تلقین در این روش، در یکی از کتابهای کودکان استفاده شده است. کارل فورسن Carl Forssen نویسندهی سوئدی با داشتن دانش روانشناسی در کتابش بهنام «خرگوشی که میخواهد بخوابد» از این تکنیک برای به خواب بردن کودکان بدون هیچ جنجال اضافهای بهره برده است.
هیپنوتیزم و مدیتیشن
بعضی پژوهشگران به ارتباطهای گسترده و نزدیک میان این روش و روشهای مدیتیشن اشاره کردهاند، زیرا هر دو نقش مهمی در کنترل ذهن و جسم دارند.
از سوی دیگر، عدهی دیگری از محققان ادعا میکنند که این روش و مدیتیشن فرایندهایی کاملا مجزا و غیرمشابه دارند، زیرا هرکدام بر مکانیزم متفاوتی استوار هستند. بحث آنها این است که اساسا در فرایند هیپنوتیزم، از طریق «حقهزدن» به مغز، ادراک و برداشتهای شخص تغییر میکند. این در حالی است که مدیتیشن بهمعنای فریبکاری ذهن نیست و صرفا آگاهی فرد را تقویت میکند.
تمرین هیپنوتیزم تقریبا بیش از ۲۰۰ سال رواج داشته است، اما با وجود این، هنوز بسیاری از مکانیزمهای آن بهصورت ناشناخته باقی مانده است. هرچند که «مغز» کلید اصلی در انجام این روش محسوب میشود، اما تأثیرات آن تا حدودی به تعاریف ماوراءالطبیعی نیز نزدیک است. تا زمانیکه این ابزار جذاب بهنام «هیپنوتیزم» را بهطور کامل نشناختهایم، راههای کشفنشدهی بسیاری پیش روی ما وجود دارد.
هیپنوتیزم چگونه عمل می کند
اما این روش دقیقاً شامل چه مواردی است و چگونه این مزایا را فراهم می کند؟ اینجاست که موضوع کمی مبهم و پیچیده می شود. اگر از 10 متخصص بپرسید که این روش چگونه عمل می کند، احتمالاً 10 توضیح متفاوت خواهید شنید. اما تقریباً همه افراد در این زمینه موافقند که فرایند این روش شامل دو مرحله اصلی است که معمولاً به آنها “القا” و ” پیشنهاد ” گفته می شود.
مرحله القا در هیپنوتیزم
در طی القا، به طور معمول به فرد گفته می شود که آرام شود و توجه خود را متمرکز کند. بیمار در این مرحله این عمل می شود که می تواند از چند ثانیه تا 10 دقیقه یا بیشتر نیز طول بکشد. هدف از القا این است که ذهن را ساکت کرده و توجه بیمار بر روی صدا و راهنمایی های درمانگر یا مشاور متمرکز شود.
مرحله پیشنهاد در هیپنوتیزم
مرحله “پیشنهاد” شامل مکالمه با شخص که این عمل روی آن اعمال شده از طریق حوادث فرضی و سناریوهایی است که برای مقابله با رفتارها و احساسات غیر مفید انجام می شود. از بیماران خواسته می شود که رویدادهای خیالی را انگار که واقعی هستند تصور کنند. نوع پیشنهادات که به هر بیمار داده می شود به چالش منحصر به فرد او بستگی دارد.
آیا هیپنوتیزم ترسناک است؟
هر چند که برای بیشتر مردم از دست دادن کنترل در هیپنوتیزم ترسناک است، اما در حقیقت این وسیله ای برای تقویت کنترل ذهن و بدن است و به افراد کمک می کند تا کنترل بیشتری بر افکار و برداشت ها و تصورات خود داشته باشند.
با این حال، بحث و جدال زیادی در مورد نحوه عملکرد این روش وجود دارد. در ابتدا، فروید این نظریه را مطرح کرد که در این روش سد بین خودآگاه و ناخودآگاه را ضعیف می کند. در حالی که برخی دیگر قدرت این روش را به اثر دارونما نسبت می دهند به این معنی که اثرات آن را تلقینی و غیر واقعی می دانند. نظریه دیگر هم این است که این روش باعث می شود افراد به حالت هوشیاری تغییر یافته ای وارد شوند که باعث می شود آنها به پیشنهادهایی که در حین خواب به آنها ارائه می شود بسیار پاسخگو باشند. در حالی که صحبت در مورد “حالت های تغییر یافته هوشیاری” کمی ترسناک به نظر می رسد، اما در این روش هیچ نوع از دست دادن هوشیاری یا فراموشی وجود ندارد.
آیا همه افراد را می توان هیپنوتیزم کرد؟
همه افراد به یک اندازه از این روش بهره مند نمی شود. یک متخصص می گوید که حدود 20٪ از مردم پاسخ “زیادی” به آن نشان می دهند، در حالی که درصد مشابهی از مردم اصلاً پاسخ نمی دهند و 50٪ تا 60٪ باقیمانده مردم در جایی بین این دو حالت قرار دارند و کودکان بیشتر قابل این عمل هستند. این روش را به عنوان مکمل سایر روش های درمانی باید در نظر بگیرید و باید همراه با CBT، روان درمانی یا سایر انواع درمانها امتحان شود. همچنین انتظار نداشته باشید که این عمل بعد از یک جلسه کار کند. برخی از کارشناسان می گویند یک جلسه می تواند موثر باشد اما سایر متخصصان معتقدند که به طور کلی بعید است که یک جلسه درمانی کافی و مفید باشد.
هیپنوتیزم توسط چه کسانی انجام می شود
برخی از کارشناسان در این زمینه آموزش خاصی را دیده اند. اما بعضی از روانشناسان، روانپزشکان و مددکاران اجتماعی بالینی نیز که در زمینه هیپنوتیزم آموزش دیده هستند می توانند این روش را در کنار طیف وسیعی از روشهای درمانی دیگر کار ببرند.