آهن یکی از مواد معدنی حیاتی برای سلامت انسان است. همه سلولهای بدن انسان حاوی این ماده هستند، اما این ماده معدنی بیشتر در گلبولهای قرمز خون وجود دارد.در این مطلب از پارس مگ با این ماده بیشتر آشنا می شوید.
چرا باید آهن مصرف کنیم ؟
مکمل های این ماده اغلب برای انواع خاصی از کم خونی استفاده می شون . کم خونی می تواند باعث خستگی و سایر علائم شود.
بیشتر آهن موجود در بدن در گلبول های قرمز و سلول های ماهیچه ای یافت می شود. منابع غذایی برای تامین آهن کافی شامل گوشت، ماهی، لوبیا، اسفناج و غلات است.
این ماده به گلبول های قرمز خون کمک می کند تا اکسیژن را از ریه ها به سلول های سراسر بدن منتقل کنند. این ماده در بسیاری از عملکردهای مهم بدن نیز نقش دارد. آهن علاوه بر پیشگیری و درمان انواع کم خونی، برای نارسایی قلبی، مهارتهای حافظه و تفکر، رشد کودک، خستگی، ADHD و بسیاری از شرایط دیگر هم استفاده میشود.
مصرف آن از راه خوراکی یا IV همراه با سایر داروها مانند اپوئتین آلفا می تواند به ساخت گلبول های قرمز خون و پیشگیری یا درمان کم خونی در افراد مبتلا به برخی بیماری های مزمن کمک نماید.
مصرف آن از راه خوراکی یا IV برای درمان و پیشگیری از کم خونی ناشی از کمبود آن در بدن نیز موثر است. از سوی دیگر مصرف آهن در دوران بارداری خطر کم خونی در بدن را کاهش می دهد.
طبق بررسی های صورت گرفته مصرف این ماده در موارد زیر نیز می تواند مفید واقع شود:
- حملات تنفسی: بسیاری از کودکانی که دچار مشکلات تنفسی هستند، سطح آهن پایینی دارند. مصرف آن از تعداد حملات تنفسی را در کودکان کاهش می دهد.
- حافظه و مهارت های تفکر (عملکرد شناختی): مصرف آن از راه خوراکی ممکن است به بهبود تفکر، یادگیری و حافظه در کودکان و نوجوانان با سطح آهن کم کمک کند.
- نارسایی قلبی: تقریباً ۲۰ درصد از افرادی که دچار نارسایی قلبی هستند نیز سطح آهن پایینی دارند. مصرف آن به صورت IV می تواند علائم نارسایی قلبی را بهبود بخشد.
- سندرم پاهای بی قرار یا RLS: مصرف آن از راه خوراکی یا IV علائم RLS مانند ناراحتی پا و مشکلات خواب را کاهش می دهد.
برخلاف تصور عموم، مصرف آن در موارد زیر تأثیر آنچنانی ندارد:
- عملکرد ورزشی: مصرف آن از راه خوراکی عملکرد ورزشی را بهبود نمی بخشد.
- رشد کودک: مصرف آن از راه دهان به رشد سریعتر کودک کمک نمی کند.
- زایمان زودرس: به نظر نمی رسد مصرف آن در دوران بارداری خطر زایمان زودرس را کاهش دهد. در واقع ممکن است خطر را در مناطقی که مالاریا شایع است افزایش دهد.
همچنین در پارس مگ بخوانید : خونسازترین مواد غذایی کدامند + راه های خانگی برای درمان کم خونی
ذخیره آهن در بدن چقدر باید باشد ؟!
همان طور که میدانید مواد در بدن باید همواره در حد اعتدال باشد و چه زیاد بودن و چه کمبود آنها، باعث انواع بیماریها و اختلالات در سیستم ایمنی بدن میشود. اهن یکی از عناصر مهم است که تقریباً ۷۰ درصد آن برای ساختن هموگلوبین که مادهای مهم در سلولهای خونی است، مصرف میشود. اضافه بر آن نیز تحت نامهای Ferritin وHemosiderin در بافتها ذخیره میشود.
اگر میزان مناسبی از این ماده از طریق غذای رژیمی دریافت نشود، بدن از ذخایر آهن موجود در بافتها استفاده میکند و در صورتیکه روند عدم دریافت از طریق رژیم غذایی ادامه پیدا کند، دچار کم خونی فقر آهن میشود و برعکس هم ممکن است اگر این ماده زیادی دریافت کنید، دچار افزایش آهن میشوید.
از آنجاییکه آهن زیادی در بافتها ذخیره میشود، اگر مرتبا بر این ذخایر اضافه گردد، به بافت کبد و پانکراس شما آسیب میرسد. بنابراین پزشک برای تشخیص کم خونی ناشی از این ماده یا بیماریهای مربوط به بالا بودن آهن، آزمایش شمارش گلبول قرمز را با آزمایشهای دیگر مانند Ferritin و TIBC ( آهن پیوند شده) درخواست مینماید .
معمولاً ۶۵ تا ۷۰ درصد آهن در بدن بهصورت هموگلوبین موجود است که در سرم خون بوده و کار جابجایی اکسیژن در بدن را انجام میدهد. آهن برای بسیاری از سلولهای دیگر مورد نیاز است که در سلولهای ماهیچهای در نوعی پروتئین متصل به اکسیژن، به نام میوگلوبین در حدود ۴ درصد وجود دارد. ذخیره آهن نیز Ferritin نام دارد که حدود ۳۰ درصد کل آهن را تشکیل میدهد. آهن در کبد، مغز استخوان و نخاع نیز ذخیره میشود. درصد بسیار کمی از آن نیز به صورت ترانسفرین وجود دارد که وظیفه انتقال آهن در خون در ساختمان آنزیمهای سلولی را به عهده دارد. این ماده آزاد بسیار فعال است و به واکنشهایی که به وسیله رادیکال های آزاد انجام میگیرد سرعت می بخشد؛ بنابراین به صورت آزاد در مایعات بدن وجود ندارد.
اندازه گیری آهن در خون
برای اندازه گیری آن در خون، معمولاً این ماده موجود در سرم خون اندازهگیری میشود که مقادیر نرمال آن به شرح زیر است :
نوزاد : ۱۰۰-۲۵۰ میکروگرم در دسیلیتر
کودک زیر ۷ سال : ۴۰-۱۰۰ میکروگرم در دسیلیتر
کودک بالای ۷ سال ۵۰-۱۲۰ میکروگرم در دسیلیتر
زنان :۵۰-۱۷۰ میکروگرم در دسیلیتر
مردان : ۶۵-۱۷۵ میکروگرم در دسیلیتر
مقادیر ذکر شده در بالا بسته به دستگاه سنجش کننده، ممکن است کمی تغییر کند .
البته سنجش میزان آن در بدن، علاوهبر تست سرم خون، از آزمایشهای دیگر مثل تست Ferritin یا تست TIBC، هماتوکریت، هموگلوبین، متوسط حجم پلاکت (MPV) و متوسط حجم گلبولی (MCV ) نیز استفاده میشود. البته برای تشخیصهای تخصصیتر آزمایشات دیگری نیز ممکن است انجام شود که بسته به نظر پزشک معالج دارد.
موارد کاربرد آزمایش آهن خون
از موارد مهم کار برد آزمایش سرم خون :
تشخیص افتراقی کمخونی بهخصوص همراه با هیپوکرومی ویا MCV پایین
ارزیابی تالاسمی و کمخونی سیدروپلاستیک
در ارزیابی هموکروماتوز و مسمومیت over load آهن در بیماران دیالیزی
نحوه جذب آهن در بدن
روزانه حدود ۱۰ تا ۲۰ میلیگرم توسط رژیم غذایی وارد معده میشود که برحسب نیاز جذب بدن میگردد. جذب آهن از معده شروع میشود، اما بیشتر در دوازدهه و روده باریک جذب میشود. نحوه جذب آن در بدن از دستگاه گوارش آغاز میشود. آهنی که وارد بدن میشود، به صورت آهن سه ظرفیتی ویا بهصورت املاح آلی ویا اکسید فریک ممکن است باشد.
سه فاکتور کلیدی در جذب این ماده دخالت دارد که عبارتند از:
–اسید کلریدریک معده و اسیدهای موجود در مواد غذایی که سبب رهاسازی آهن از مواد غذایی و آزاد شدن آن میگردد.
– کوبالامین (ویتامین B12 ) که به جذب این ماده کمک میکند.
–ترکیبات احیاکننده موجود در رژیم غذایی مانند اسید آسکوربیک و ترکیبات گوگرددار مانند سیستئین که سبب میگردد آهن سه ظرفیتی احیا و به این ماده دو ظرفیتی تبدیل گردد.
در درون سلولهای بدن پروتئینی به نام آپوفریتین وجود دارد که قادر است معادل ۲۳ درصد از وزن خود آهن جذب نماید؛ به این ترتیب آهن در بدن ذخیره میشود.Ferritin که شکل ذخیره شده آهن در بدن است، در مخاط روده، کبد، طحال، کلیه و مغز استخوان دیده میشود؛ هرگاه اشباع شود جذب رودهای آهن متوقف میشود.
چنانچه ذخایر آهن بدن کم باشد و بدن در حال ساخت گلبولهای جدید باشد، جذب آهن به سرعت افزایش پیدا میکند. اسید آسکوربیک یا همان ویتامین C، جذب آهن را بیشتر میکند. توجه داشته باشید غذاهایی که از نظر فسفات غنی هستند، میزان آهن و فسفر جذبپذیر را کاهش میدهند؛ زیرا از ترکیب فسفات با آهن نمکهای نامحلول تشکیل میشود که جذبپذیر نیست.
نقش آهن در بدن چیست ؟
نقش آن در بدن کمی پیچیده است. آهن یک عنصر بسیار مهم و حیاتی برای تولید خون بوده و در بسیاری از عملکردهای بدن نقشی اساسی ایفا میکند. در این بخش چند نمونه از مهمترین نقشهای این ماده در بدن را بیان میکنیم و اشاره خواهیم کرد که فواید آهن در بدن چیست.
به شکلگیری و اکسیژناسیون خون کمک میکند
از مهمترین خواص آن برای بدن تأثیر بر آن شکلگیری و اکسیژناسیون خون است. نقشی بسیار اساسی در سنتز هم دارد و هم نوعی پروتئین یافتشده در سلولهای قرمز خونی است که هموگلوبین را تشکیل میدهد. نقش اصلی هموگلوبین در بدن انتقال اکسیژن از ریهها به سایر بافتهای بدن است تا به چرخۀ حیات خود ادامه دهند. بدون سلولهای قرمز خونی سالم بدن شما اکسیژن کافی برای سالم کارکردن را نخواهد داشت که همین مسئله ممکن است باعث شود بهشدت احساس خستگی کنید.
در تبدیل غذا به انرژی ایفای نقش میکند
یکی دیگر از خواص آن برای بدن نقش آن در تبدیل غذا به انرژی است. سلولهای انسان برای تبدیل غذا به آدنوزین تریفسفات(ATP) ، که سوخت اصلی بدن به شمار میرود، به آهن نیاز دارند. کمبود این ماده به کاهش تولید ATP منجر میشود که درنتیجه فرد احساس خستگی و ضعف میکند.
سیستم ایمنی برای حفظ قدرت خود به آهن نیاز دارد
وجود آن در بدن برای تولید و رشد سلولهای ایمنی ضروری است. کمبود این ماده میتواند به تضعیف قدرت سیستم ایمنی منجر شود و به لطف خواص آن در بدن برای سیستم ایمنی، شانس افراد برای ابتلا به بیماریهای مختلف کاهش خواهد یافت.
به عملکرد شناختی کمک میکند
عملکرد شناختی مواردی چون عملکرد مغز و حافظه، قدرت تمرکز و همچنین قدرت یادگیری و حل مسئله را شامل میشود. داشتن آهن کافی سبب میشود که مغز شما بهدرستی و با هوشیاری کامل بدون اینکه به موادی مثل کافئین تکیه کنید کار کند.
وظیفه آهن و کلسیم در بدن چیست ؟
آهن و کلسیم ضروریترین مواد معدنی موردنیاز بدن هستند و این سؤال که وظیفه این ماده و کلسیم در بدن چیست بسیار پرسیده میشود. کلسیم برای سلامت استخوانها و دندانها حیاتی است همچنین به لختهشدن خون کمک میکند. کلسیم در انقباض عضلات نیز نقش دارد که این نقش کلسیم بهخصوص در عضلۀ قلب حائز اهمیت است. برای سلامت و تندرستی مطلوب، کلسیم و آهن در یک رژیم غذایی متعادل ضروری هستند.
خواص
در ادامه به خواص آن برای بدن میپردازیم و اهمیت این ماده معدنی ضروری و نقش آن را بررسی میکنیم.
درمان کم خونی
برای درمان کمخونی مفید است. کم خونی هنگامی اتفاق میافتد که هموگلوبین کمتر از محدوده نرمال باشد. علائم کمخونی شامل خستگی، سرگیجه، تنگی نفس، ضربان قلب بالا و احساس کلی بیماری و ضعف است.
شما میتوانید برای تهیه قرص فیت آیرون خبث الحدید نیاک (آیرون پلاس سابق) که برای درمان کم خونی ناشی از فقر آهن و اسید فولیک تولید شده است.
افزایش هموگلوبین
عملکرد اصلی این ماده تشکیل هموگلوبین است. هموگلوبین یک پروتئین گلبول قرمز است که نقش اصلی آن انتقال اکسیژن در خون میباشد. داشتن هموگلوبین اضافه مهم است زیرا انسان از راههای زیادی از جمله جراحت، خون از دست میدهد.
زنان هر ماه در دوران قاعدگی خون از دست میدهند. قاعدگی یکی از دلایلی است که باعث میشود احتمال ابتلا به کمخونی در زنان بیشتر باشد.
کاهش خستگی
میتواند به کنترل خستگی بدون توضیح در زنان و مردان کمک کند. میزان پایین این ماده حتی در افرادی که مبتلا به کمخونی نیستند میتواند سطح انرژی را کاهش دهد. این مسئله مخصوصا در زنانی که در سنین باروری هستند، متداول است.
خستگی ناشی از کمبود این ماده شامل مواردی بیش از احساس خواب آلودگی در حد معمول است. این کمبود موجب خستگیای میشود که در برنامه روزانه فرد اختلال ایجاد میکند و ممکن است فعالیتهای مختلف برای فرد، خسته کننده و کمتر لذت بخش باشند.
خستگی افراد با میزان پایین این ماده، چندین هفته یا بیشتر طول میکشد. غذاهای غنی از این ماده و مکملها میتوانند به افزایش سطح آهن و از بین بردن احساس خستگی کمک کنند. پختن غذا در ظروف چدنی نیز میتواند آهن دریافتی را افزایش دهد.
بهبود استقامت عضلات
متابولیسم ماهیچهای و آهن پایین با هم ارتباط دارند. سطح کافی این ماده به تامین اکسیژن لازم برای انقباض و استقامت عضلات کمک میکند. ضعف عضلات یکی از متداولترین نشانههای کمخونی است. همچنین میزان کم این ماده باعث میشود ماهیچهها به آسانی خسته شوند.
کمبود آن بافتهای عضلانی را ملتهب میکند و باعث درد میشود. هموگلوبین غنی از این ماده به کاهش درد کمک میکند زیرا بافتهای آسیب دیده را ترمیم مینماید.
بهبود عملکرد سیستم ایمنی بدن
یکی دیگر از خواص این ماده برای بدن، کمک به عملکرد سیستم ایمنی است. این ماده معدنی مهم، هموگلوبین را تقویت میکند. هموگلوبین اکسیژن را به سلولها، بافتها و اندامهای آسیب دیده میرساند و برای توانایی بدن در مقابله با بیماریها و عفونتها ضروری است. بنابراین، کم بودن این ماده بدن میتواند عملکرد سیستم ایمنی و روند بهبودی را مختل کند.
بهبود تمرکز
یکی دیگر از خواص آن برای بدن کمک به تمرکز است. تحقیقات نشان میدهد که سطوح شناختی با کمبود این ماده افت میکند. تقریبا بلافاصله بعد از کاهش سطح این ماده در خون، تمرکز و توجه تحت تاثیر قرار میگیرند. بازگرداندن سطح این ماده به میزان نرمال، میتواند تمرکز را بهبود بخشد و عملکرد شناختی را ارتقا دهد.
کاهش کبودی
افرادی که به راحتی کبود میشوند، ممکن است دچار کمبود آن باشند؛ زیرا هموگلوبین بر تولید و عملکرد پلاکتها (که انعقاد خون را کنترل میکنند) اثر میگذارد. کبودی مکرر نشانه این است که انعقاد خون داخلی آنطور که باید عمل نمیکند. اگر میزان پایین آن دلیل کبودی مکرر باشد، مکملهای این ماده میتوانند مفید باشند.
بهبود کیفیت خواب
تحقیقات منتشر شده در سال ۲۰۱۵، نشان میدهد بین ذخیره پایین آهن و مشکلات خواب از جمله خواب نا آرام، آپنه خواب و بیخوابی ارتباطی وجود دارد.
تحقیقات در سال ۲۰۰۷، نشان داد که خواب نا آرام در کودکان مبتلا به اوتیسم، میتواند با این ماده درمانی بهبود یابد.
بارداری سالم
در دوران بارداری، حجم خون و گلبولهای قرمز به طور قابل توجهی افزایش مییابد تا اکسیژن و مواد مغذی را برای جنین در حال رشد تامین نماید. در نتیجه نیاز به این ماده نیز بیشتر میشود.
با وجود اینکه معمولا بدن جذب آن را در دوران بارداری به حداکثر میرساند، عدم دریافت این ماده کافی یا وجود عوامل تاثیرگذار بر نحوه جذب آهن، میتوانند منجر به کمبود آهن شوند.
مصرف کم آن در دوران بارداری، خطر زایمان زودرس و وزن کم نوزاد در هنگام تولد را افزایش میدهد و همچنین احتمال ذخیره آهن کم و اختلال در رشد شناختی و رفتاری نوزاد را افزایش میدهد. زنان باردار با میزان این ماده پایین ممکن است بیستر مستعد عفونت باشند؛ زیرا برای سیستم ایمنی نیز اهمیت دارد.
میدانیم که مکملهای این ماده برای زنان باردار مبتلا به کمبود آهن لازم هستند. با این حال، تحقیقات درباره امکان توصیه آهن اضافه به همه زنان باردار (حتی آنهایی که سطح آهن طبیعی دارند) ادامه دارد.
منابع غذایی حاوی آهن
حال که دریافتیم نقش آن در بدن چیست، بهتر است که منابع غذایی این مادۀ معدنی را بهخوبی بشناسیم؛ چراکه بدن انسان خودبهخود آن را تولید نمیکند و به همین دلیل بسیار مهم است که آن را از طریق رژیم غذایی روزانه خود دریافت کنیم.
مهمترین منابع غذایی آن غذاهای با منشأ حیوانی هستند. انواع گوشت قرمز، گوشت سفید ماکیان (مرغ و پرندگان) و غذاهای دریایی، دارای آهن مشتق از هموگلوبین یا «آهن هم» هستند که نوع بهتری از آهن به حساب آمده و سریعتر و بهتر جذب دستگاه گوارش میشود.
همچنین در منابع گیاهی مثل عدس، انواع لوبیا، توفو، اسفناج و انواع آجیل یافت میشود که دارای نوع دیگری از آهن به نام آهن «غیر هم» هستند که میزان جذب آن در دستگاه گوارش از نوع اول کمتر است.
برای جلوگیری از کمبود آن در بسیاری از کشورها، ازجمله در ایالات متحده، این ماده بهصورت غنیشده به نانها و غلات اضافه میشود که بخش مهمی از آهن روزانۀ موردنیاز کودکان و افراد بالغ را تأمین میکند. توصیه میشود که، آهن موردنیاز روزانه از یک رژیم مختلط شامل منابع حیوانی، منابع گیاهی و غذاهای غنیشده با این ماده تأمین شود و تنها به یک نوع از منابع غذایی اتکا نشود. دلیل این امر این است که آهن موجود در منابع گیاهی وقتی به همراه گوشت قرمز یا سفید و ویتامین C مصرف شوند جذب آن افزایش خواهد یافت.
عوارض کمبود آهن در بدن چیست ؟
مهمترین عارضه کمبود این ماده کمخونی ناشی از فقر آهن است. البته اگر در رژیم غذایی مقادیر کافی آن وجود نداشته باشد، در کوتاهمدت کمخونی ناشی از فقر آهن اتفاقی نمیافتد و این مشکل زمانی رخ میدهد که بدن مصرفکردن آهن ذخیرۀ موجود در خون، کبد، طحال و مغز استخوان را شروع کند. با ادامۀ کمبود آن در رژیم غذایی، گلبولهای قرمز خون کوچکتر شده و میزان هموگلوبین آنها نیز کاهش مییابد.
درنتیجۀ این فرایند، اکسیژنی که از ریهها به بافتها منتقل میشود نیز کاهش مییابد. این کمبود اکسیژن باعث کمبود انرژی و احساس حالت خستگی مداوم، اشکال در تنظیم دمای بدن، توانایینداشتن در انجام کارهای روزانه و فعالیت ورزشی و اشکال در حافظه و تمرکز نیز میشود.
گروههایی که در خطر کمبود آهن هستند
برای بهرهبردن از خواص آن در بدن برخی افراد نیاز دارند که مقدار بیشتری از این ماده را مصرف کنند؛ زیرا دچار کمبود آهن خواهند شد.
زنان حامله، نوزادان و کودکان خردسال، زنان با میزان خونریزی زیاد ماهیانه، افرادی که زیاد اهداء خون میکنند (حدوداً هر هشت هفته یکبار)، افرادی که بیماریهای مزمن دستگاه گوارش دارند، افرادی که سابقۀ سرطان یا جراحی در دستگاه گوارش را دارند و بالاخره افرادی که از انواع رژیمهای گیاهخواری پیروی میکنند نسبت به سایرین بیشتر در خطر کمبود این ماده و کمخونی ناشی از آن قرار دارند.
مصرف بیش از حد آهن
اما تأثیر بالابودن آن در بدن چیست و آیا مصرف بیش از حد این ماده میتواند برای ما خطرناک باشد ؟ در پاسخ باید گفت که دریافت آهن بیش از حد مجاز از طریق مواد غذایی بهندرت باعث ایجاد عوارض میشود. افزایش آن در بدن معمولاً به دنبال مصرف خودسرانۀ مکملها و قرصهای آهن اتفاق میافتد که علائم اولیۀ آن بهصورت احساس ناراحتی گوارشی، درد شکم، و احساس حالت تهوع و استفراغ ظاهر میشود.
مصرف دوزهای بالای آن میتواند به مسمومیت و آسیب شدید به کبد، کما و حتی مرگ منجر شود که در کودکان خردسال احتمال بروز چنین عوارضی بیشتر از افراد بزرگسال خواهد بود. همچنین باید توجه داشت که، مکملهای آهن با بسیاری از داروها تداخل دارند پس این مکملها به هیچ عنوان نباید بدون نظر پزشک یا دکتر داروساز مصرف شوند.
