حماسه یا ادبیات حماسی چیست+ معرفی انواع حماسه

هدف از ارائه این متن، آشنایی با ادبیات حماسی است. ضمن بررسی ماهیت حماسه و جایگاه و نقش آن در ادبیات فارسی، انواع اینگونه مهم شعری را مورد مطالعه قرار می دهیم.

حماسه چیست؟

پیش از بررسی ادبیات حماسی خوب است، معنی این کلمه را بدانیم. واژه حماسه به معنی شجاعت و دلاوری است و اغلب در توصیف جنگاوران و پهلوانان میدان رزم به کار می رود. از طرفی، این واژه یادآور یک اتفاق یا رویداد داستانی نیز است. معروف ترین حماسه ایران و جهان که نزدیک به هزار سال پیش سروده شده، شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی است. با سروده شدن این اثر، می توان ادعا کرد، شعر حماسی ویژه ایرانیان است. این گونه شعری، در گذشته های دور در بین اعراب متداول نبوده چرا که آنها بیشتر به شعر غنایی و تغزل توجه نشان می دادند. این در حالی است که اشعار حماسی در بردارنده بینش های اخلاقی و مبتنی بر خرد و آگاهی است و از بن مایه های غزل و اشعار غنایی فاصله دارد.

ویژگی های ادبیات حماسی

 بسیاری از تحلیلگران ادبی بر این باورند که ادبیات حماسی در ایران طول عمری بیش از هزار سال دارد. این گونه  شعری در سده های پیش از ورود اسلام به ایران نیز کاربرد داشته است. از جمله تفاوت های آشکار این گونه مهم ادبی در ایران استفاده وسیع از واژگان فارسی است. حماسه سرایان تلاش می کنند تا از به کار بردن واژگان عربی خودداری کنند. در حالیکه قالب غزل و شعرهای غنایی سرشار از واژگان عربی است. در ادامه، چند بیت از شاهنامه فردوسی را با هم می خوانیم و با مختصات شعر حماسی و خلوص بالای آن از نظر زبانی بیشتر آشنا می شویم.

وگر نیک‌دل باشی و راه‌جوی
بود نزد هر کس تو را آبروی

وگر بدکنش باشی و بد تنه
به دوزخ فرستاده باشی بنه

همانطور که در متن بالا نیز به آن اشاره شد، حماسه واژه ای است که مردمی را توصیف می کند که با رشادت و دلاوری، ماجراها و رویدادهای داستانی را رقم می زنند. این رشادت ها برای پاسداری از کشور، شهر یا منطقه سکونت آنها از شر اهریمنان و دشمنان صورت می گیرند. در ادبیات، واژه حماسه بیشتر برای توصیف سرداران و جنگاوران صحنه نبرد و رزم استفاده می شود و دلیل بر برتری و پیروزی آنها در میدان رزم دارد. شعر حماسی از گذشته های دور می آیند و بیشتر منابع مکتوب دلیل سرایش این گونه ادبی را ظلمی می دانند که دشمنان به مردم سرزمینی روا داشته اند. شرح حال دلاوری ها و داستان های حماسی سینه به سینه و در قالب داستان های گفتاری منتقل شده و به مثابه یک میراث گرانبها به دست ما رسیده است.

مروری بر انواع ادبیات حماسی

انواع ادبیات حماسی بر پایه موضوعات گوناگونی مانند حماسه های زمانی، مکانی، دینی، پهلوانی عرفانی گروه بندی می شوند. در اینجا با انواع این حماسه ها آشنا شده و شرح مختصری برای آنها بازگو می کنیم. حماسه طبیعی، به شکل طبیعی در سرنوشت یک ملت رخ می دهد. شاهنامه فردوسی را نوعی حماسه طبیعی می دانند و مردم در شکل گیری رزم ها و جنگاوری ها بسیار مهم تلقی می شوند.

در حماسه دینی نیز باورهای مذهبی و عقیدتی پایه گذار این نوع ادبی می باشند. در این سبک، فردی دلیر با روحیات مذهبی ماجراهایی می آفریند که حول محور عقاید و باورهای دینی می چرخد. حماسه دینی هر کشور و منطقه ای با دیگر سرزمین ها متفاوت است. حماسه های دینی که در کشورهای خاورمیانه سروده شده اند و در بین اعراب و ایرانی ها دیده می شوند، بن مایه اسلامی دارند. در حالیکه حماسه دینی در هند، چین و مصر باستان از نظر مذهبی و اعتقادی متفاوت ارزیابی می شوند و منعکس کننده باورهای دینی مردم همان منطقه می باشند. حماسه دینی خاوران نامه ابن حسام، ارداویراف نامه و کمدی الهی دانته از جمله حماسه های دینی به شمار می روند.

حماسه عرفانی نیز از دیگر انواع ادبیات حماسی به شمار می رود. این گونه ادبی نیز به شخصیتی نظر دارد که به جایگاه ممتازی در معنویت رسیده است. در ادبیات فارسی به ویژه متون صوفیان و عرفا حماسه های عرفانی بسیاری دیده می شوند. در این نوع حماسه، شخصیت به مثابه یک پهلوان با نفس اماره و هوای نفس خود مبارزه می کند. منطق الطیر عطار یک نوع حماسه عرفانی می باشد که شخصیت عرفانی -حماسی داستان با نزدیک شدن به معنویت و تقرب به خداوند به مقام های والای عرفانی رسیده است.

حماسه پهلوانی

حماسه پهلوانی از دیگر انواع ادبیات حماسی می باشد و عمده تمرکز آن توصیف شخصیت پهلوان است. از مشخصه های مهم شخصیت پهلوان، مردمی بودن و جایگاه مهمی است که در بین افراد جامعه دارد. همچنین پهلوان ها هیچ گاه زیر بار ظلم نرفته و همواره از مردم ضعیف در برابر ستم پیشگان حمایت می کنند. آنها در برابر حاکمان و زورمندان می ایستند و از حق مظلومین دادخواهی می کنند. رستم مثال روشنی از این نوع پهلوان های حماسی است که در نزد مردم ایران جایگاه رفیعی به دست آورده است. ناگفته نماند، حماسه پهلوانی در یونان باستان و دیگر تمدن های گذشته نیز حضور پررنگی داشته است.

مطالعه ای بر عناصر سازنده حماسه

ادبیات حماسی برای همه مردم در سرزمین های مختلف دارای عناصری یکسان است. این گونه ادبی از یک پهلوان نامی برخوردار بوده که در نیرومندی، پاکی و مردم داری به طرز گویایی تصویرسازی شده است. حماسه، ساختاری ملی داشته و خاص یک ملت می باشد. در داستان های حماسی شاهد رویدادهایی هستم که ممکن است با اغراق و غلو همراه باشند. حضور حیوانات و موجودات افسانه ای نیز به حماسه ویژگی های شاخصی داده است که آن را از دیگر سبک های ادبی متمایز می کند. جنگیدن رستم با اژدها، دیو سپید، پرواز کیکاووس و غیره از جمله این نمونه ها می باشند. همچنین، حماسه با نیروهای ماورایی و جادویی نیز پیوند نزدیکی دارد. محروم شدن شخصیت پهلوان از عشق یک زن برای رسیدن به تمرکزی بالا و هدف نهایی از جمله این موارد است. رویین تن بودن اسفندیار نیز مثال خوبی در این زمینه می باشد.

یکی دیگر از ویژگی های ساختاری ادبیات حماسی، مبارزه شورانگیز پهلوان داستان با نیروهای دشمن و اهریمنی است که همین امر باعث جذابیت داستان می شود. از همه مهمتر اینکه مرگ پهلوانان حماسی در برابر چشم عموم مردم نیست و به صورت پنهانی، مرگ آنها رقم می خورد. در خاتمه باید یادآوری کنیم، مسلما حماسه یکی از دوست داشتنی ترین گونه و قالب ادبی است که در بین ملل مختلف رایج می باشد.

منبع: حماسه یا ادبیات حماسی چیست+ معرفی انواع حماسه در جماران